เมื่อวันที่ 24 พฤศจิกายน 2566 ที่ผ่านมา สำนักงานคณะกรรมการป้องกันและปราบปรามการทุจริตแห่งชาติ (ป.ป.ช.) ได้เปิดเผยบัญชีทรัพย์สินและหนี้สินของผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมืองจำนวน 18 ราย หนึ่งในนั้นคือ พลเอกประยุทธ์ จันทร์โอชา อดีตนายกรัฐมนตรี กับพลเอกประวิตร วงษ์สุวรรณ อดีตรองนายกรัฐมนตรี
ป.ป.ช. ระบุว่า พล.อ.ประยุทธ์ และคู่สมรส มีทรัพย์สินรวมทั้งสิ้นจำนวน 130,191,162.92 บาท และไม่มีหนี้สิน โดยเพิ่มขึ้นหลังจากพ้นตำแหน่ง 1.5 ล้านบาท ส่วน พล.อ.ประวิตร มีทรัพย์สินรวมทั้งสิ้น 89,214,673.10 บาท และหนี้สินเงินเบิกเกินบัญชีจำนวน 757.26 บาท
หลังจากการเปิดเผยบัญชีทรัพย์สินครั้งนี้ กรณีที่ได้รับการตั้งข้อสงสัยมากที่สุดคือ ทรัพย์สินของ พล.อ.ประวิตร ซึ่งมีน้อยกว่าที่หลายๆ คนคิด ทำให้โลกโซเชียลต่างแคลงใจจนนำไปสู่ข้อสงสัยที่ว่า พล.อ.ประวิตร มีทรัพย์สินตามที่เปิดเผยจริงๆ หรือ
ตรงนี้เองเป็นที่น่าสนใจมากกว่า เพราะข้อสงสัยยังไม่ได้รับการพิสูจน์ว่ามีทรัพย์สินเพียงแค่นี้จริงหรือไม่ แต่เป็นสิ่งหนึ่งที่ พล.อ.ประวิตร มีแน่นอนคือ ‘ทุนทางสังคม’ (social capital) ที่ พล.อ.ประวิตร ได้สะสมไว้ตั้งแต่สมัยเรียนโรงเรียนเซนต์คาเบรียล โรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า จนมาถึงสมัยลงเล่นการเมือง หากกล่าวในเชิงความสัมพันธ์ ทุนทางสังคมเป็นสิ่งที่ไม่สามารถประเมินมูลค่าได้ มีความซับซ้อน และแฝงไปด้วยผลประโยชน์มากมาย
มองนิยาม ‘ทุนทางสังคม’ ผ่านแว่นของปิแอร์ บูดิร์เยอร์
ทุนทางสังคม คือปัจจัยเชิงเศรษฐกิจและวัฒนธรรมโดยเชื่อมโยงไปถึงเครือข่ายทางสังคมที่ไว้วางใจและมีผลประโยชน์เป็นพื้นฐาน เมื่อกล่าวถึงทุนทางสังคม มีนักวิชาการหลายคนได้นำเสนอแนวคิดและทฤษฎีเกี่ยวกับทุนทางสังคม แต่ยังไม่สามารถนิยามและให้ความหมายได้อย่างตายตัว แต่หนึ่งในนักวิชาการที่สามารถอธิบายทุนทางสังคมได้อย่างเป็นระบบและเป็นที่ยอมรับมากที่สุดคือ ปิแอร์ บูดิร์เยอร์ (Pierre Bourdieu) นักสังคมวิทยาชาวฝรั่งเศส
บูดิร์เยอร์ได้อธิบายว่า ทุนทางสังคมเกิดจากความผูกพันทางสังคม สถาบัน หรือที่คนไทยเรียกติดปากกันว่า ‘คอนเน็กชัน’ โดยให้ความหมายไว้ว่า ทุนทางสังคม คือการรวบรวมทรัพยากรที่มีอยู่หรือที่เป็นไปได้โดยเชื่อมโยงกับการครอบครองเครือข่ายความสัมพันธ์ มีลักษณะเชิงสถาบันที่ไว้วางใจ คุ้นเคย และได้รับการยอมรับซึ่งกันและกัน หรืออีกนัยหนึ่งคือการเป็นส่วนหนึ่งของสมาชิกเครือข่ายสังคมที่มีผลประโยชน์อันเป็นปัจจัยพื้นฐาน ซึ่งสมาชิกแต่ละคนจะได้รับการสนับสนุนและการรับรอง หรือเรียกกันง่ายๆ ว่า ‘เครดิต’ จากเจ้าของเครือข่าย โดยเครือข่ายทางสังคมจำพวกนี้จะมีการแลกเปลี่ยนผลประโยชน์ที่จะช่วยรักษาความสัมพันธ์ไว้ และยังได้รับการรับรองทางสังคม เช่น ชื่อ-นามสกุลครอบครัว ชื่อโรงเรียนหรือสถาบัน เป็นต้น
บูดิร์เยอร์ได้วิเคราะห์ว่า ทุนทางสังคมเป็นหนึ่งในรูปแบบที่สามารถใช้ครอบงำอำนาจได้ ซึ่งในทัศนะของบูดิร์เยอร์ ทุนทางสังคมเป็นเครือข่ายความสัมพันธ์ ความมีหน้ามีตา และเป็นที่เคารพนับถือในสังคม โดยสามารถเป็นเครื่องมือที่แปรเปลี่ยนไปเป็นความได้เปรียบทางเศรษฐกิจ สังคม และการเมือง
นอกจากทุนทางสังคมแล้ว บูดิร์เยอร์ยังได้ให้ความหมายทุนอีก 3 รูปแบบ ได้แก่ ทุนทางเศรษฐกิจ (economic capital) หรือที่เราคุ้นเคยในรูปแบบของทรัพย์สินเงินทอง ทุนทางวัฒนธรรม (cultural capital) สิ่งที่ได้รับการหล่อหลอมทางสังคมจนกลายเป็นคุณสมบัติติดตัว และสามารถนำมาเพิ่มพูนมูลค่าทางสังคมได้ และทุนทางสัญลักษณ์ (symbolic capital) หมายถึงความมีเกียรติยศ ชื่อเสียง การได้รับการยอมรับ หรือเรียกสั้นๆ ว่า ‘บารมี’ โดยทุนในแต่ละรูปแบบนั้นเชื่อมโยงและเอื้อประโยชน์ต่อกันและกัน
การดำรงอยู่ของทุนทางสังคมนับเป็นผลผลิตของสถาบัน โดยมุ่งเป้าไปที่การสร้างและผลิตซ้ำความสัมพันธ์ที่เอื้อประโยชน์ต่อกันทั้งแบบรู้ตัวและไม่รู้ตัว ปริมาณของทุนทางสังคมจะขึ้นอยู่กับขนาดเครือข่ายความสัมพันธ์ทางสังคมที่เจ้าของเครือข่ายครอบครอง และปริมาณของทุนทางเศรษฐกิจ ทุนทางวัฒนธรรม และทุนทางสัญลักษณ์ กล่าวง่ายๆ คือ ทุนทางสังคมจะต้องอาศัยทุนทางเศรษฐกิจและทุนทางวัฒนธรรม โดยมีผลประโยชน์เป็นปัจจัยพื้นฐานที่ทำให้เกิดเป็นเครือข่ายสังคม
เครือข่ายทุนทางสังคมของประวิตร
จากการเปิดเผยทรัพย์สินของอดีตรองนายกรัฐมนตรี พล.อ.ประวิตร วงษ์สุวรรณ ทำให้หลายคนเกิดข้อสงสัยมากมายเกี่ยวกับจำนวนเงินและหนี้สินในบัญชีที่อาจไม่ใช่ตัวเลขที่แท้จริง แต่นอกจากจำนวนทรัพย์สินที่ได้เปิดเผยออกมาแล้ว ยังมีทรัพย์สินลวงตาที่ไม่สามารถตีมูลค่าได้อย่าง ‘ทุนทางสังคม’
“ไม่มีอะไรที่แยกจากความเป็นพี่น้องได้”
พล.อ.ประวิตร วงษ์สุวรรณ, 30 มกราคม 2566
หนึ่งในประโยคที่ พล.อ.ประวิตร เคยได้กล่าวถึงพี่น้องร่วมสถาบันอย่าง พล.อ.ประยุทธ์ และ พลเอกอนุพงษ์ เผ่าจินดา อย่างที่กล่าวไปก่อนหน้า ทุนทางสังคมเกิดจากความผูกพันทางสังคมที่อยู่ในรูปแบบสถาบัน โดยสืบทอดกันมารุ่นต่อรุ่น และ พล.อ.ประวิตร ก็เป็นหนึ่งในผู้ครอบครองเครือข่ายสังคมทางสถาบัน นับตั้งแต่เครือข่ายโรงเรียนเซนต์คาเบรียล เครือข่ายโรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า มาถึงเครือข่ายทางการเมือง จนเกิดเป็นเครือข่ายทางสังคมขนาดใหญ่ที่เอื้อผลประโยชน์ต่อกันผ่านความสัมพันธ์ในรูปแบบ ‘พี่น้อง’
ในปี 2020 รังสิมันต์ โรม สมาชิกสภาผู้แทนราษฎร พรรคอนาคตใหม่ (ในขณะนั้น) ได้อภิปรายไม่ไว้วางใจเกี่ยวกับ ‘เครือข่ายประวิตร’ โดยอธิบายว่ามันคือการเกาะเกี่ยวกันของกลุ่มผลประโยชน์ต่างๆ ทั้งกลุ่มที่ถืออำนาจรัฐและกลุ่มที่ถืออำนาจทุน โดยมี ‘มูลนิธิป่ารอยต่อ 5 จังหวัด’ เป็นเวทีผูกขาดอำนาจรัฐและอำนาจทุนไว้กับผู้ที่ถืออำนาจอยู่แล้ว ซึ่งสมาชิกในเครือข่ายป่ารอยต่อฯ ที่มีประวิตรเป็นผู้ถือครองอำนาจนั้น ล้วนเป็นบุคคลจากทุนทางสังคมที่ พล.อ.ประวิตร สะสมเรื่อยมา จนเกิดเป็นเครือข่ายที่มีผลประโยชน์เป็นปัจจัยพื้นฐาน
มูลนิธิป่ารอยต่อฯ นับเป็นเครือข่ายขนาดใหญ่ที่มี พล.อ.ประวิตร นั่งเก้าอี้ประธานตัวจริง รายชื่อกรรมการชุดปัจจุบันก็นับว่าไม่ธรรมดา มี พล.อ.ประยุทธ์ จันทร์โอชา เป็นประธานกิตติมศักดิ์ เจริญ สิริวัฒนภักดี เป็นที่ปรึกษากิตติมศักดิ์ และกรรมการคนอื่นๆ ที่ติดยศพลเอกกันแทบทุกคน ไม่ว่าจะเป็น พล.อ.อนุพงษ์ เผ่าจินดา พลเอกพัฑฒะนะ พุธานานนท์ และเพื่อนรักประวิตรอย่าง พลเอกนพดล อินทปัญญา เป็นต้น
นอกจากเครือข่ายทางสังคมจากฝั่งโรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้าแล้ว ยังมีเครือข่ายจากทางฝั่งโรงเรียนเซนต์คาเบรียลคอนเน็กชัน เช่น หม่อมราชวงศ์ปรีดิยาธร เทวสกุล หรือ ‘หม่อมอุ๋ย’ และปัฐวาท ศรีสุขวงศ์ ที่ปัจจุบันเสียชีวิตไปแล้ว
ผลประโยชน์และความสำคัญของทุนทางสังคมมีอิทธิพลรอบด้าน ไม่ว่าจะเป็นการเมือง เศรษฐกิจ และสังคม โดยทุนทางสังคมเริ่มจากการก้าวเข้าสู่เครือข่ายเพื่อผลประโยชน์ร่วมกันทั้งในระดับบุคคลและระดับสังคม ปฏิเสธไม่ได้ว่าทุนทางสังคมเองก็เป็นสิ่งสำคัญสำหรับสังคมปัจจุบันที่คนมักพึ่งพาอาศัยคอนเน็กชันมากกว่า
ที่มา:
