– 1 –
คงไม่มีใครแย้งอีกต่อไปแล้วว่า ระบบการศึกษาไทยอยู่ในภาวะวิกฤตจริงๆ
อันที่จริงมีผู้เห็นวิกฤตนี้และร้องต่อสังคมมาเป็นเวลานานแล้ว การถกเถียงว่าวิกฤตขนาดไหน เพราะอะไร และจะแก้อย่างไรก็มีมาตลอดหลายสิบปี ล่าสุดผลการสอบ PISA ก็ยืนยันอีกครั้ง
ผมมีความเห็นเพิ่มเติมจากที่ผู้รู้จำนวนมากได้กล่าวไว้แล้วเพียงประการเดียว คือในกรณีคะแนน ‘การอ่าน’ ย่ำแย่นั้น ปัญหาไม่ได้อยู่ที่ข้อสอบ แต่ผลสอบ PISA สะท้อนทักษะความสามารถ reading comprehension ของนักเรียนไทยตามที่เป็นอยู่โดยทั่วไป เป็นเวลาหลายปีมาแล้วที่ผมมีประสบการณ์โดยตรงกับนักข่าว นักศึกษา ป.ตรี และหลัง ป.ตรี ของไทยจำนวนไม่น้อยที่เห็นได้ชัดว่าทักษะ reading และ listening comprehension เป็นปัญหาน่าวิตก ผมเชื่อว่าเพื่อนอาจารย์จำนานมากมีประสบการณ์ทำนองเดียวกัน
ทักษะนี้เป็นพื้นฐานเบื้องต้นของความสามารถที่จะคิด การคิดอย่างวิพากษ์วิจารณ์ และคิดอย่างมีจินตนาการ
ทักษะ reading comprehension เป็นส่วนหนึ่งของการศึกษาพื้นฐานในระบบการศึกษาของทุกสังคม ควรฝึกฝนตั้งแต่ระดับประถมตลอดจนถึงมัธยมในวิชาภาษา (เช่น ภาษาไทย วรรณคดี การสื่อสาร เป็นต้น) การปรับปรุงวิชาสังคมศึกษา รวมทั้งประวัติศาสตร์ ไม่มีทางเป็นไปได้ด้วยการปรับหลักสูตรวิธีการสอนสังคมศึกษาและประวัติศาสตร์อย่างโดดๆ แต่ไม่เปลี่ยนการเรียนการสอนภาษาและวรรณคดีไปด้วย เราไม่ค่อยเฉลียวใจว่า วิชาภาษาควรเป็นเครื่องมือฝึกฝนทักษะความสามารถ เป็นพื้นฐานเบื้องต้นของวิชาสังคมศึกษาและประวัติศาสตร์ และการสร้างพลเมืองที่มีคุณภาพ
เช่นนี้แล้ว ถึงเวลาทบทวนยกเครื่องการเรียนภาษาและวรรณคดีไทยหรือยัง หากต้องการให้คะแนน PISA เพิ่ม ต้องยกระดับคุณภาพการเรียนภาษาและสังคมศึกษา ต้องไม่ใช่เพียงหาทางฝึกฝนเอาชนะข้อสอบ PISA
อย่างไรก็ตาม นี่เป็นเพียงความเห็นจากคนในแวดวงการศึกษาคนหนึ่ง ผมไม่มีความรู้เข้าใจการจัดการศึกษาก่อนปริญญาตรี เนื่องจากผมคุ้นเคยกับอุดมศึกษาและมหาวิทยาลัยมากกว่า ซึ่งผมก็เห็นว่าอยู่ในวิกฤตเช่นกัน
– 2 –
มีผู้กล่าวถึงวิกฤตมหาวิทยาลัยมาพอควรแล้วเช่นกัน แต่ดูเหมือนไม่มีผลให้ผู้มีอำนาจผู้บริหารอุดมศึกษาสนใจแต่อย่างใด ผมจึงเชื่อว่ารัฐบาลไม่เห็นวิกฤตของมหาวิทยาลัยและอุดมศึกษาไทย ก็ในเมื่อเขาไม่เห็นวิกฤตของระบบการศึกษาระดับสามัญ ซึ่งอยู่ในภาวะวิกฤตยิ่งกว่าอุดมศึกษาเสียอีก แล้วเขาจะเห็นวิกฤตของอุดมศึกษาได้อย่างไร
ผู้มีอำนาจไม่ว่ารัฐบาลไหน มาจากการเลือกตั้งหรือจากการรัฐประหารก็ตาม ล้วนไม่เข้าใจอุดมศึกษาสักเท่าไร มีเพียงรัฐมนตรี (บางคน) และผู้บริหารบางคนในกระทรวงการอุดมศึกษาฯ (อว.) เท่านั้นที่พอเข้าใจหน่อย (แต่จะมากแค่ไหน น่าสงสัยอยู่) ส่วนผู้มีอำนาจอื่นๆ ที่ไม่ได้เกี่ยวข้องกับอุดมศึกษา ผมเชื่อว่าเขาเข้าใจมหาวิทยาลัยเพียงแค่เป็นกลไกผลิตบัณฑิตออกมาป้อนตลาดงานที่ก่อผลทางเศรษฐกิจ เขาคงหมายถึงวิชาชีพระดับสูงมาก เช่น แพทย์ วิศวะคอมพิวเตอร์ และวิชาชีพระดับรองลงมา รวมถึงวิชาชีพทางสังคม เช่น นิติศาสตร์ บัญชี บริหารธุรกิจ เป็นต้น
ผมเชื่อว่ารัฐบาลไม่เห็นความสัมพันธ์ของวิชาชีพเหล่านั้นกับความรู้ที่เป็นพื้นฐานของวิชาชีพทั้งหลาย ไม่ว่าจะเป็นวิทยาศาสตร์ธรรมชาติ วิทยาศาสตร์บริสุทธิ์ หรือสังคมศาสตร์มนุษยศาสตร์และศิลปะที่ไม่เกี่ยวพันกับวิชาชีพโดยตรง เขาไม่เคยเข้าใจว่าอันที่จริงวิชาประวัติศาสตร์ วรรณกรรม และปรัชญา เป็นพื้นฐานของวิชาชีพทางกฎหมาย เพราะเราเรียนนิติศาสตร์แบบเน้นแต่เทคนิคทางกฎหมาย ไม่ผูกโยงกับฐานความรู้ความคิดทางสังคมหรือมนุษย์สักเท่าไร เป็นต้น
เขาเข้าใจว่าความรู้ประวัติศาสตร์สำคัญก็เพราะมันมีประโยชน์ทำให้คนรักชาติ หากเขาเห็นด้วยกับผมว่าประวัติศาสตร์ไม่ได้มีไว้สอนให้คนรักชาติ เขาก็คงไม่แคร์วิชาประวัติศาสตร์อีกต่อไปเพราะไม่มีประโยชน์ทางเศรษฐกิจ
รัฐไม่เห็นความสำคัญของวิชาสังคมศาสตร์ มนุษยศาสตร์ และศิลปะ ว่าจำเป็นต่อการสร้างพลเมืองที่มีคุณภาพ รู้จักคิด รู้จักปรับตัว ผมเชื่อว่าผู้มีอำนาจไม่เข้าใจภารกิจข้อนี้ เพราะเขาแคร์แค่ความรู้ที่เห็นประโยชน์ตรงๆ สร้างอาชีพได้ หรือก่อให้เกิดผลทางเศรษฐกิจเห็นกันง่ายๆ ชัดๆ ตรงๆ
สำหรับพวกเขา มหาวิทยาลัยมีค่าแบบนี้เท่านั้น
มหาวิทยาลัยก็พยายามให้รัฐเข้าใจถึงบทบาทที่กว้างขวางมากกว่าเป็นกลไกผลิตบุคลากรเข้าระบบเศรษฐกิจอย่างตรงไปตรงมา แต่ดูเหมือนการสื่อสารข้อนี้เราทั้งหลายในวงวิชาการยังทำไม่สำเร็จ สังคมคาดหวังอุดมศึกษาเพียงแค่ผลิตคนให้มีงานทำ และผลิตมูลค่าเศรษฐกิจเพิ่มขึ้นเท่านั้น ในแง่หนึ่งก็เพราะความอ่อนแอของวิชาการที่ไม่ใช่วิชาชีพหรือไม่ใช่ความรู้ประยุกต์เหล่านั้น (ในประเทศไทย) ที่อ่อนแอกว่าโดยเปรียบเทียบกับวิชาชีพและวิชาเชิงประยุกต์ทั้งหลาย (ผมจะอธิบายต่อไปว่าภาวะเช่นนี้เป็นมรดกมาตั้งแต่อุดมศึกษาไทยที่เป็นแบบอาณานิคมมาแต่แรกเริ่ม ต่างกับอุดมศึกษาในประเทศพัฒนาซึ่งมีรากฐานมาจากวิทยาศาสตร์ธรรมชาติและมนุษย์ศาสตร์)
(ประชด) น่าคิดว่า อว. และมหาวิทยาลัยจะกังวลกับการไต่แรงก์กิง (ranking) ทำไม ในเมื่อการตีพิมพ์ในวารสารนานาชาติต้องการงานวิจัยในระดับความรู้พื้นฐานทางวิทยาศาสตร์บริสุทธิ์และสังคมศาสตร์-มนุษยศาสตร์ที่มีคุณภาพ แต่รัฐต้องการเน้นความรู้เทคนิคระดับสูง ถ้าเช่นนั้นก็กำหนดให้ภารกิจของอุดมศึกษาไทยเป็นไปเพื่อวิชาชีพเสียเลย
– 3 –
ข้อเขียน 10 ตอนที่ผมขอเสนอ (หลังจากบทนำชิ้นนี้) เป็นความพยายามอีกครั้งที่จะอธิบายปัญหาสำคัญๆ หลายประเด็นอย่างเกี่ยวเนื่องสัมพันธ์กัน พร้อมเสนอทางออกในเชิงหลักการ และแนวทางต่อปัญหาเหล่านั้น
ในตอนต่อๆ ไป ผมจะเริ่มจากความหมกมุ่นกับแรงก์กิงหรือการจัดอันดับมหาวิทยาลัย ซึ่งนอกจากจะล้มเหลวแล้วยังก่อปัญหาเกี่ยวเนื่องด้วย ความล้มเหลวมาจากมาตรการและเกณฑ์ที่ไม่สมเหตุสมผล ทำในสิ่งไม่ควรทำ ไม่ทำในสิ่งที่น่าจะทำ ผมจะลองอธิบายถึงที่มาของมาตรการก่อปัญหาเหล่านั้น และจะลองเสนอความเห็นว่าควรพัฒนาอะไรอย่างไร เพื่อให้นักวิชาการของไทยตีพิมพ์ในวารสารนานาชาติได้ แนวทางอย่างไรจึงจะช่วยให้วิชาการไทยมีบทบาทในวิชาการสากลได้ โดยเฉพาะต้องมีระบบสนับสนุนการวิจัยอย่างเป็นเรื่องเป็นราว
ปัจจัยสำคัญที่จำเป็นคือ ระบบการบริหารงานวิชาการที่ดี ไม่ใช่การ ‘ออกนอกระบบ’ แบบเพี้ยนๆ อย่างที่เป็นอยู่ ซึ่งเป็นเพียงคำเรียกสวยหรู (euphemism) ของการได้สัมปทานอำนาจมาจากรัฐแค่นั้นเอง
ในตอนท้าย จะเสนอความเห็นว่าวัตถุประสงค์แฝง แต่อาจจะเป็นสาระที่แท้จริงของการพยายามไต่แรงก์กิง ก็คือเพื่อค้ำจุนระบบและสถาบันแบบอำนาจนิยมของไทย การไต่อันดับตามมาตรฐานสากลอาจจะเป็นเพียงความปรารถนาที่กลับก่อให้เกิดผลภายในระบบอุดมศึกษาและมหาวิทยาลัยของไทยเองมากกว่า นั่นคือเป็นเทคโนโลยีของอำนาจแบบใหม่ เพื่อควบคุมนักวิชาการและบทบาทของมหาวิทยาลัย
– 4 –
ต้องขอออกตัวว่า ผมไม่มีความรู้พอเกี่ยวกับวิชาการและการจัดการในสายวิทยาศาสตร์ธรรมชาติและประยุกต์ ความเห็นที่จะกล่าวต่อไปจึงเป็นมุมมองจากด้านมนุษยศาสตร์สังคมศาสตร์เป็นหลัก แม้ว่าอาจจะสะท้อนสภาพคล้ายกันบางอย่างในสายวิทยาศาสตร์ด้วยเช่นกัน
ผมไม่เคยเป็นผู้บริหารระดับสูงของมหาวิทยาลัยไหน แต่ผมมีโอกาสทำงานในมหาวิทยาลัยที่มีการบริหารจัดการทางวิชาการอย่างสมเหตุสมผลกว่ามหาวิทยาลัยในไทยมาก อันดับแรงก์กิงก็ไม่เลวนักซึ่งสะท้อนคุณภาพที่ดีพอควร แม้จะเป็นเพียงอาจารย์คนหนึ่งและเป็นผู้บริหารระดับเล็กๆ แค่เป็นครั้งคราวก็ตาม ผมเชื่อว่าประสบการณ์กว่า 30 ปีที่นั่น ช่วยให้ผมพอเข้าใจการทำงานของมหาวิทยาลัยดีๆ อยู่บ้าง
ผมยังมีโอกาสเป็นผู้ประเมินคุณภาพทางวิชาการของคณะและสถาบันหลายแห่งในอเมริกา รวมทั้งของ Faculty of Arts & Social Science (FASS), National University of Singapore (NUS) ในช่วงสิบปีแรกที่เขากำลังเปลี่ยนจากมหาวิทยาลัยที่เน้นการสอนสู่การเป็นมหาวิทยาลัยวิจัยอีกด้วย จึงได้รับรู้ถึงแนวคิด แผนงานรวม และมาตรการต่างๆ เพื่อเปลี่ยนมหาวิทยาลัยตามแนวทางดังกล่าวซึ่งอุดมศึกษาไทยก็พยายามทำ
นอกจากนี้ผมเคยเป็นประธานของสมาคมวิชาการด้านเอเชียศึกษาของสหรัฐอเมริกา 1 ปี และเป็นกรรมการบริหารของสมาคมอีก 4 ปี จึงพอรับรู้ความเป็นไปและปัญหาสารพัดจากความพยายามทำนองเดียวกันของอีกหลายสถาบันในหลายประเทศ
ขอแถมท้ายว่า งานปกติอย่างหนึ่งของอาจารย์มหาวิทยาลัยในอเมริกาคือ ต้องตรวจสอบประเมินต้นฉบับหนังสือเล่มและบทความที่ขอตีพิมพ์ในวารสารต่างๆ เราทำกันคนละหลายเล่มหลายบทความต่อปี รวมทั้งของวารสารชั้นนำในเครือ Scopus ด้วย ผมยังเป็นบรรณาธิการกลั่นกรองต้นฉบับหนังสือให้แก่สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยแห่งหนึ่งมากกว่า 10 ปี และอยู่ในคณะที่ปรึกษาของกองบรรณาธิการวารสารวิชาการอีกหลายฉบับ ฉบับละหลายปี ผมเชื่อว่าผมรู้มาตรฐานและกระบวนการตีพิมพ์งานวิชาการในโลกภาษาอังกฤษดีพอควร
ในช่วง 10 กว่าปีที่ผ่านมา ผมคิดจะเขียนเกี่ยวกับมหาวิทยาลัยไทยหลงทิศผิดทางมาหลายครั้ง แต่มิตรหลายคนมักเตือนว่าอย่าเสียเวลากับเรื่องที่ผู้มีอำนาจของไทยไม่ฟังเลย ผมขอละเมิดคำเตือนด้วยความหวังดีเหล่านั้นในคราวนี้
Author
